Οκτώ ερωτήσεις και απαντήσεις για τη φοβερή ανθρωπιστική καταστροφή

Τι συνέβη με τους Αρμένιους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας;

Σάββατο, 24 Δεκεμβρίου, 2011

Γυναικόπαιδα και άμαχοι, μερικά από τα εκατοντάδες χιλιάδες θύματα των φοβερών «πορειών θανάτου» που οργάνωσαν οι Οθωμανοί για τους Αρμένιους στο περιθώριο της ρωσο-τουρκικής σύρραξης κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (φωτ. αρχείου)

Η Τουρκία, θεωρώντας εαυτήν «κληρονόμο» του Μεγάλου Ασθενούς του 19ου αιώνα, δηλαδή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο τελευταίο στάδιο της ύπαρξής της, επιμένει και σήμερα ότι δεν έγινε γενοκτονία των χριστιανών Αρμενίων από τους Οθωμανούς την εποχή του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Ακολουθούν οκτώ ερωτήσεις και απαντήσεις για αυτή τη φοβερή ανθρωπιστική καταστροφή, μια μαύρη σελίδα στις ρωσο-οθωμανικές συγκρούσεις της εποχής.

Τι ακριβώς συνέβη ;

Ολοι συμφωνούν ότι εκατοντάδες χιλιάδες Αρμενίων πέθαναν όταν οι Οθωμανοί Τούρκοι τους απέλασαν μαζικά από τις εστίες τους στην ανατολική Ανατολία προς τις ερήμους της Συρίας και αλλού, το 1915-16. Σκοτώθηκαν ή υπέκυψαν σε λιμοκτονία και ασθένειες. Ο συνολικός αριθμός των νεκρών αμφισβητείται. Οι Αρμένιοι λένε ότι 1,5 εκατομμύριο άνθρωποι πέθαναν. Η Τουρκική Δημοκρατία κάνει λόγο για 300.000 νεκρούς. Σύμφωνα με ανεξάρτητους ερευνητές (του International Association of Genocide Scholars) τα θύματα «ήταν περισσότερα από ένα εκατομμύριο».

Τι αποκαλείται γενοκτονία;

Το άρθρο υπ. αρ. 2 της Σύμβασης των Ηνωμένων Εθνών για τη Γενοκτονία (Δεκέμβριος 1948) ορίζει ότι γενοκτονία υφίσταται «όταν εκτελούνται πράξεις με σκοπό την καταστροφή, εν όλω ή εν μέρει, μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας».

Επρόκειτο για συστηματικές δολοφονίες;

Η αμφισβήτηση για το αν επρόκειτο για γενοκτονία βασίζεται στο ερώτημα της προμελέτης, δηλαδή σε ποιο βαθμό οι θάνατοι των Αρμενίων ήταν μεθοδευμένοι. Πολλοί ιστορικοί, πολλές κυβερνήσεις και οι Αρμένιοι πιστεύουν ότι υπήρξε μεθόδευση. Αλλά κάποιοι μελετητές το αμφισβητούν. Οι τουρκικές Αρχές δέχονται ότι έγιναν θηριωδίες, αλλά ισχυρίζονται ότι δεν υπήρξε συστηματική προσπάθεια για τον αφανισμό των χριστιανών Αρμενίων. Η Τουρκία λέει ότι πολλοί αθώοι μουσουλμάνοι Τούρκοι επίσης σκοτώθηκαν μέσα στην αναταραχή του πολέμου.

Ποιο ήταν το πολιτικό περιβάλλον της εποχής ;

Οι Νεότουρκοι - το κίνημα των αξιωματικών που κατέλαβε την εξουσία το 1908 - έλαβε σειρά μέτρων κατά των Αρμενίων ενώ η Οθωμανική Αυτοκρατορία κατέρρεε από τις αλεπάλληλες ήττες στα πεδία των μαχών. Οι Νεότουρκοι, που αυτοαποκαλούντο «Επιτροπή για την Ενωση και την Πρόοδο», μπήκαν στον πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας το 1914. Η τουρκική προπαγάνδα της εποχής παρουσίαζε τους Αρμένιους σαν «σαμποτέρ» και φιλορωσική «πέμπτη φάλαγγα». Οι Αρμένιοι θεωρούν την 24η Απριλίου 1915 ως την ημέρα έναρξης της εις βάρος τους γενοκτονίας. Τότε η οθωμανική κυβέρνηση συνέλαβε περίπου 50 Αρμένιους διανοούμενους και ηγέτες αρμενικών κοινοτήτων. Αργότερα εκτελέστηκαν όλοι. Οσοι Αρμένιοι υπηρετούσαν στις οθωμανικές ένοπλες δυνάμεις αφοπλίστηκαν και εκτελέστηκαν. Αρμένικες περιουσίες κατασχέθηκαν.

Συνελήφθη και λογοδότησε ποτέ κανείς;

Ορισμένοι ανώτεροι οθωμανοί αξιωματούχοι δικάστηκαν στην Τουρκία το 1919-1920 σε σχέση με τις θηριωδίες. Ενας τοπικός διοικητής, ο Μεχμέτ Κεμάλ, εκρίθη ένοχος και απαγχονίσθηκε για τους θανάτους Αρμενίων στην περιοχή Γιοζγκάτ της κεντρικής Ανατολίας. Ηδη η κυβερνητική τριανδρία των Νεότουρκων - οι αποκαλούμενοι «τρεις πασάδες» - είχε διαφύγει στο εξωτερικό. Δικάστηκαν και καταδικάστηκαν ερήμην σε θάνατο. Ιστορικοί αμφισβητούν την δικονομική διαδικασία και την ποιότητα των στοιχείων που παρουσιάστηκαν στο ακροατήριο, ενώ εκτιμούν ότι οι τουρκικές Αρχές επιθυμούσαν απλώς να τηρήσουν τα προσχήματα απέναντι στους νικητές Συμμάχους.

Σήμερα ποιοι αναγνωρίζουν τις διώξεις των Αρμενίων ως γενοκτονία και ποιοί όχι;

Η Αργεντινή, το Βέλγιο, ο Καναδάς, η Γαλλία, η Ιταλία, η Ρωσία και η Ουρουγουάη είναι μερικές από τις πάνω από 20 χώρες που έχουν επίσημα αναγνωρίσει την γενοκτονία. Σε ανάλογη αναγνώριση έχουν προχωρήσει το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και η Υποεπιτροπή του ΟΗΕ για την Παρεμπόδιση των Διακρίσεων εις βάρος των Μειονοτήτων. Η Βρετανία, οι ΗΠΑ και το Ισραήλ πειλαμβάνονται στις χώρες που χρησιμοποιούν διαφορετική ορολογία για να περιγράψουν τα γεγονότα. Η σημερινή διαμάχη Τουρκίας - Γαλλίας για το ζήτημα ξεκίνησε το 2006, όταν και τότε το γαλλικό Κοινοβούλιο επιχείρησε να υιοθετήσει την ποινική δίωξη των αρνητών της γενοκτονίας των Αρμενίων. Τότε ο σχετικός νόμος δεν προχώρησε και η Αγκυρα είχε διακόψει τις στρατιωτικές της σχέσεις με το Παρίσι. Τον Μάρτιο του 2010 η Τουρκία ανακάλεσε για διαβουλεύσεις τον πρεσβευτή της στην Ουάσιγκτον, όταν επιτροπή του αμερικανικού Κογκρέσου δέχτηκε, με μικρή πλειοψηφία, τον όρο γενοκτονία. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα επέβαλε να μην αποκτήσει νομική ισχύ η σχετική απόφαση

Τι πολιτικές συνέπειες είχε η διαμάχη για την αναγνώριση;

Οι μαζικοί θάνατοι των Αρμενίων στις αρχές του 20ου αιώνα θεωρούνται αφετηρία της σύγχρονης αρμενικής ιστορίας, συνεκτικός δεσμός και σταθερό σημείο αναφοράς της αρμενικής διασποράς, που είναι από τις μεγαλύτερες στον πλανήτη. Στην Τουρκία η δημόσια συζήτηση για το ζήτημα καταπνίγεται. Το άρθρο 301 του τουρκικού Ποινικού Κώδικα - για την «προσβολή της τουρκικότητας» - έχει χρησιμοποιηθεί για να προσαχθούν σε δίκη επιφανείς διανοούμενοι που ρίχνουν το φως της δημοσιότητας στους μαζικούς θανάτους των Αρμενίων. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται ο κάτοχος του βραβείου νομπέλ λογοτεχνίας Ορχάν Παμούκ και ο αρμενικής καταγωγής μετριοπαθής δημοσιογράφος Χραντ Ντινκ, ο οποίος δολοφονήθηκε από νεαρό τούρκο εθνικιστή το 2007 και ακολούθησε ογκώδης διαδήλωση εκατοντάδων χιλιάδων στην Κωνσταντινούπολη με σύνθημα «Είμαστε όλοι Αρμένιοι». Η δίκη του δολοφόνου και των ηθικών αυτουργών, μισαλλόδοξων ένοπλων ακροδεξιών από την Τραπεζούντα, δεν έχει ολοκληρωθεί. Η αναγνώριση της γενοκτονίας των Αρμενίων δεν περιλαμβάνεται στους όρους για την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ενωση.

Παραμένουν παγωμένες οι σχέσεις Τουρκίας - Αρμενίας;

Μετά από δεκαετίες εχθρότητας, έχουν σημειωθεί κάποια μικρά βήματα προσέγγισης. Το 2009 Τουρκία και Αρμενία (το κράτος που προέκυψε από την ανεξαρτησία της πρώην Σοβιετικής Αρμενίας) υπέγραψαν συμφωνία για αποκατάσταση των διπλωματικών τους σχέσεων και άνοιγμα των κοινών τους συνόρων. Ομως η συφωνία δεν έχει ακόμη επικυρωθεί από τα κοινοβούλια των δύο κρατών και η Αγκυρα καταγγέλλει το Ερεβάν ότι επιδιώκει να αλλάξει τους όρους της συμφωνίας. Ενας παράγων που περιπλέκει τα πράγματα είναι η αμοιβαία καχυποψία ως προς την επίσης «παγωμένη» σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η Τουρκία στηρίζει το Αζερμπαϊτζάν στη διαμάχη για την κυριαρχία στην περιοχή, έναν θύλακο αρμενικού πληθυσμού στο εσωτερικό του Αζερμπαϊτζάν, αρμένικο «τρόπαιο» από πολεμικές συγκρούσεις της δεκαετίας του 1990, στα πρώτα χρόνια μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης.