Λυρισμός, θεολογικότητα και εκκλησιαστικότητα

Του Θεοδώρου Καλμούκου.

Η υμνολογία είναι η γλώσσα της Εκκλησίας. Μια γλώσσα μοναδική πραγματικά σε πλούτο νοημάτων και μηνυμάτων. Γεμάτη ποιητικά εξάλματα και διατυπώσεις ακριβείας.
Λυρισμό, θεολογικότητα, βάθος και ύψος, εκκλησιαστικότητα και σίγουρα πνεύμα Ελληνικό με ομοιοκαταληξίες και συνηχήσεις και με αρμονικό ταίριασμα μουσικότητας.

Ντυμένη η υμνολογία με την Ορθόδοξη εκκλησιαστική μουσική οδηγεί στην κατάνυξη και την «αρπαγή» του ανθρώπου προς ύψος. Οι εναλλασσόμενοι οκτώ ήχοι την καθιστούν μία διαρκή έκπληξη αρμονίας, που αγγίζει τις χορδές της ανθρώπινης ύπαρξης. Συγκεκριμένα μάλιστα η υμνολογία των Χριστουγέννων είναι η με ακρίβεια διατύπωση και έκφραση του μυστηρίου πως «Χριστός γεννάται, δοξάσατε».

Το τόλμημα είναι μεγάλο, για μία απόπειρα προσέγγισης μερικών ύμνων επιλεκτικά στο παρόν γράψιμο. Ξεκινώντας με το απολυτίκιο ή πιο εκλαϊκευμένα το τροπάριο της Γέννησης, το πολύ γνωστό μας «η Γέννησίς Σου Χριστέ ο Θεός ημών…», το οποίο ψάλλεται σε ήχο τέταρτο και το οποίο χαρακτηρίζει τον Χριστό ως «Ηλιον της δικαιοσύνης».

Ολοι γνωρίζουμε και σιγοψάλλουμε από μικρά παιδιά το κοντάκιο της Γεννήσεως, «η Παρθένος σήμερον τον υπερούσιον τίκτει», το οποίο είναι περιγραφικό των σκηνογραφιών της Θείας Γέννησης. Η λέξη κλειδί εδώ είναι η λέξη «σήμερον», παρατηρούμε δηλαδή χρήση ενεστώτα χρόνου. Η γέννηση του Χριστού δεν έγινε πριν από 2016 χρόνια και έμεινε εκεί, στο χτες. Αλλά ο Χριστός γεννάται σήμερα μέσα στον αδιάστατο Ευχαριστιακό χωρόχρονο της Εκκλησίας, που γίνεται ένα παρόν χωρίς τέλος, χτες, σήμερα, αύριο και πάντα. Είναι ο εσχατολογικός χρόνος παρών όμως σήμερα.

Η Εκκλησία μας προετοιμάζει σταδιακά για το μεγάλο Γεγονός της Γέννησης, κι αυτή την έννοια έχει το στιχηρό ιδιόμελο «προερτάσωμεν λαοί, Χριστού τα γενέθλια», το οποίο ψάλλεται σε ήχο πρώτο.

Ολόκληρη η φύση συμμετέχει στο θαύμα της ενανθρώπισης του Θεού, όπως λέγει και ο ύμνος «τι σοι προσενέγκωμεν Χριστέ». Ολα, λέγει τα δημιουργήματά σου, σου προσφέρουν κάτι ως ευχαριστία. Οι άγγελοι τον ύμνο, οι ουρανοί το αστέρι, οι μάγοι τα δώρα, οι βοσκοί το θαύμα, η γη τη σπηλιά, η έρημος τη φάτνη. Και εμείς οι άνθρωποι, Μητέρα Παρθένο. Η Παναγία ήταν εκπρόσωπος του ανθρώπινου Γένους που θεληματικά δέχθηκε να γίνει η χώρα του αχώρητου Θεού, η οποία μέσα στην γαστέρα της χώρεσε «τον όλον Θεόν».

Το κάθισμα «δεύτε ίδωμεν πιστοί που εγεννήθη ο Χριστός», είναι ένα κυριολεκτικό θησαύρισμα της Υμνολογίας μας. Ψάλλεται σε ήχο τέταρτο και καλεί τους πιστούς να πάμε να δούμε πού ακριβώς γεννήθηκε ο Λυτρωτής Χριστός. Ονομάζεται κάθισμα επειδή οι πιστοί μπορούν να καθίσουν την ώρα που ψάλλεται.

Τα ιδιόμελα

Τα δύο ιδιόμελα του Πεντηκοστού ψαλμού, «τα σύμπαντα σήμερον χαράς πληρούνται», δηλαδή, ολόκληρο το σύμπαν σήμερα γεμίζει από χαρά, επειδή ο Χριστός γεννήθηκε από την Παρθένο. Παρατηρούμε ότι διαρκώς η Υμνολογία μας τονίζει το αειπάρθενο της Θεοτόκου, το οποίο είναι βασικό δόγμα της πίστεώς μας. Πιστεύουμε δηλαδή ότι η Παναγία ούσα Παρθένος συνέλαβε ασπόρως κατά τρόπο υπερφυή με την επισκίαση του Αγίου Πνεύματος, και παρέμεινε Παρθένος κατά την γέννηση και μετά από τη γέννηση στο διηνεκές, αυτό σημαίνει ο όρος αειπάρθενος, δηλαδή πάντοτε παρθένος.

Ας μου επιτραπεί να επισημάνω πως τα δόγματα δεν είναι απλώς θεωρητικές θρησκευτικές διατυπώσεις ακριβείας, αλλά είναι όροι σωτηρίας για τον άνθρωπο. «Δόξα εν υψίστοις Θεώ»! Ο ύμνος αυτός είναι κατ’ εξοχήν ύμνος δοξολογικός και νοηματικά μας λέγει ότι Αυτός που γίνεται Ανθρωπος είναι ο Ενας της Τριάδος. Ας προσέξουμε το εξής, πως, κατά τη γέννηση δεν σαρκώθηκε ολόκληρη η Τριάδα, αλλά ο Λόγος, το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας, όχι ετσιθελικά, αλλά αγαπητικά και ελεύθερα, δίχως να υποστεί φθορά ή αλλοίωση η θεότητά του. Ο Χριστός παρέμεινε Αυτός που ήταν, δηλαδή Θεός, και έγινε Αυτός που δεν ήταν, δηλαδή άνθρωπος, ενώνοντας τις δύο διαφορετικές φύσεις, τη θεία και την ανθρώπινη, σε μία ενική ύπαρξη.

Οι Καταβασίες

Οι καταβασίες «Χριστός γεννάται», «Νεηγενές Μάγων», και στην Θ Ωδή, «Μυστήριον ξένον», είναι σωστά αριστουργήματα! Συνδυάζουν θεολογικότητα, ποίηση, δύναμη γραφίδας και διατύπωσης, λυρισμό, μελωδικότητα, και σίγουρα ενθουσιαστικό στοιχείο. Η χρήση του ενεστώτα χρόνου επικρατεί κι εδώ. Χριστός «γεννάται», δηλαδή εδώ, σήμερα, τώρα. Ψάλλονται σε ήχο πρώτο. Λέγονται καταβασίες επειδή υπήρχε η συνήθεια οι πιστοί να κατεβαίνουν από τα στασίδια τους την ώρα που ψαλλόταν.

Το εξαποστειλάριο «επεσκέψατο ημάς εξ’ ύψους ο Σωτήρ ημών» το οποίο ψάλλεται σε ήχο τρίτο, κάνει λόγο για επίσκεψη του Χριστού από τον Ουρανό στη Γη. Μας επισκέφθηκε δηλαδή, Εκείνος ο Οποίος είναι η Ανατολή των Ανατολών, που φώτισε τα σκοτάδια της αγνωσίας και βρήκαμε την αλήθεια.

Οι Αίνοι

Οι Αίνοι και συγκεκριμένα το στιχηρό «ευφραίνεσθε δίκαιοι» ψαλλόμενο σε ήχο τέταρτο, είναι μία πρόσκληση των πιστών προς ευφροσύνη και χαρά γιατί γεννάται ο Χριστός.
Το τροπάριο το οποίο ουσιαστικά είναι το «Και νυν» των Αίνων, «Σήμερον ο Χριστός εν Βηθλεέμ γεννάται εκ Παρθένου», είναι περιγραφικό των γεγονότων τα οποία συνέβησαν κατά τη γέννηση.

Τονίζει και πάλι ότι όλα γίνονται σήμερα «ο άναρχος άρχεται», δηλαδή ο χωρίς αρχή, αποκτά αρχή, διότι μπαίνει μέσα στην ιστορία σε κάποια συγκεκριμένη ιστορική στιγμή. Δεν την καταργεί την ιστορία, αλλά την τέμνει στα δύο και συνάμα την ανανεώνει και της προσδίδει «ετέρα μορφή». Η γέννηση του Χριστού γίνεται το κατ’ εξοχήν παρεμβατικό γεγονός του Θεού στον Κόσμο, η ελπίδα και η δυνατότητα για να ζήσει ο κόσμος, όχι βιολογικά και περιοριστικά, αλλά την όντως ζωή, την πραγματική ζωή, την απαλλαγμένη από τη φθορά και τον θάνατο.

Πηγή: ΕΘΝΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ