28η Οκτωβρίου – Ο σκληρός χειμώνας του ’41-’42: Η μεγάλη πείνα, οι εκατοντάδες χιλιάδες νεκροί και η σκυλοφαγία

 Κυριακή, 29 Οκτωβρίου, 2023

Γιάννος Δημητριάδης

Η μεγάλη πείνα και οι συνέπειές της μέσα από το αδημοσίευτο ως σήμερα ιατρικό ντοκουμέντο του Μιχαήλ Σαρακηνού, προσωπικού γιατρού της Λέλας Καραγιάννη - Η κλινική εικόνα του υποσιτισμού, οι συγκλονιστικές περιγραφές και η ασιτία του Κωστή Παλαμά και του Ελισαίου Γιαννίδη.

Οελληνοϊταλικός πόλεμος του 1940-’41 ξεκίνησε την αυγή της 28ης Οκτωβρίου 1940 με την προσπάθεια προέλασης της Ταξιαρχίας Γιούλια στην ελληνοαλβανική μεθόριο σύμφωνα με τους σχεδιασμούς του Μουσολίνι και παρά τις επανειλημμένα εκφρασθείσες ρητές ενστάσεις του Χίτλερ.

Ο βρετανικός αποκλεισμός

Οταν εμπεδώθηκε η τριπλή Κατοχή στην Ελλάδα, μετά την καθοριστική ανάμειξη των Γερμανών στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, δημιουργήθηκε σε σύντομο χρονικό διάστημα, μεταξύ άλλων, ζήτημα κάλυψης των διατροφικών αναγκών της χώρας που οφειλόταν στη διαπραττόμενη λεηλασία των αποθεμάτων εκ μέρους των κατακτητών, στην ανεπάρκεια της εγχώριας αγροτικής παραγωγής που εκ των πραγμάτων παρέλυε, καθώς και στις αποδιαρθρωμένες μεταφορές. Μα, κυρίως, στο επισιτιστικό ζήτημα συνέβαλλε δραματικά η διακοπή εισαγωγής πρώτων ειδών λόγω του αγγλικού αποκλεισμού, γεγονός που αποστερούσε παρευθύς έως και το 40% της αναγκαίας για τον ελληνικό πληθυσμό ποσότητας σιτηρών.

«Οι Σύμμαχοι μετεχειρίσθησαν τον αποκλεισμόν των υπό τον Αξονα χωρών ως πολεμικόν μέσον διά την επικράτησίν των. Αλλά, ο αποκλεισμός και των συμμαχικών χωρών που είχαν πέσει στη δουλεία του κατακτητού έθιγε δικαίους και αδίκους. Αι ανάγκαι του πολέμου που επιβάλλουν σκληρότητας, ευρίσκοντο εις την περίπτωσιν αυτήν σε αντίθεσιν προς το καθήκον που επέβαλλεν η συμμαχική αλληλεγγύη για λαούς φίλους, που επεινούσαν…» διασαφηνίζει ο Εμμανουήλ Τσουδερός, πρωθυπουργός της εξόριστης στην Αίγυπτο ελληνικής κυβέρνησης, σε μεταγενέστερο απολογισμό του αναφερόμενος στον χειμώνα 1941-’42.

Οι πιέσεις προς Βρετανούς και Αμερικανούς

Το Ηνωμένο Βασίλειο είχε εντάξει την πολιτική ναυτικού αποκλεισμού (naval blockade) στο χαρτοφυλάκιο του αγγλικού υπουργείου Οικονομικού Πολέμου (Economic Warfare) υπό τον Εργατικό Xιου Ντάλτον. Επρόκειτο για επίσημη πολιτική τακτική των Αγγλων που για την υπέρβασή της, σειρά ενεργειών έλαβαν χώρα τόσο από την εξόριστη βασιλική κυβέρνηση του Εμμανουήλ Τσουδερού όσο και από την παλαιά αστική πολιτική ηγεσία της χώρας (Θεμιστοκλής Σοφούλης, Γεώργιος Καφαντάρης κ.ά.), αλλά και από την εγχώρια Ορθόδοξη και Καθολική Ιεραρχία (Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός Παπανδρέου και Αρχιεπίσκοπος Γεώργιος Χαλαβαζής των Ελληνορύθμων καθολικών, αντίστοιχα). Ο δε τελευταίος, με τη βοήθεια του μετέπειτα Πάπα Ιωάννη ΚΓ’, που τότε κατείχε τη θέση του απεσταλμένου της Αγίας Εδρας στον ελλαδικό χώρο, επέτυχε την έμπρακτη στήριξη του Πάπα Πίου ΙΒ’ στην κατεύθυνση της άσκησης πίεσης στην αγγλική (και αμερικανική) κυβέρνηση προς διττή άρση τόσο του αυστηρού αγγλικού αποκλεισμού που παρεμπόδιζε την άφιξη φορτίων τροφίμων όσο και της μεσεγγύησης που επιβάρυνε τα ήδη αγορασθέντα από την ελληνική κυβέρνηση σιτηρά.

Με τις εργώδεις διπλωματικές αυτές δράσεις επετεύχθη την άνοιξη 1942 η υπό έλεγχο μερική ελεύθερη δίοδος των προοριζομένων για την Ελλάδα νηοπομπών ανεφοδιασμού που ανέκοψε σταδιακά το μείζον κύμα του Λιμού.

Εξυπακούεται πως στο μεταξύ είχαν οργανωθεί συσσίτια από την Ελληνική Πολιτεία (δηλαδή το επίσημο υπό κατοχή κράτος), από την Ορθόδοξη και Καθολική Εκκλησία, ως και από αντιστασιακές Οργανώσεις, όπως το ΕΑΜ. Κατ’ αντιστοιχία, αναφέρουμε την «Κεντρική Επιτροπή Συσσιτίων», τον «Εθνικό Οργανισμό Χριστιανικής Αλληλεγγύης», τις «Εστίες Θείας Προνοίας» και την «Εθνική Αλληλεγγύη».

Οι ανθρώπινες ζωές που χάθηκαν στο Λεκανοπέδιο Αττικής κατά την περίοδο αυτή ανέρχονται στις 40.000-65.000, με τους αριθμούς να ποικίλλουν ανάλογα με τις πηγές.

Για να προσεγγίσουμε το θέμα από την οπτική γωνιά του ιστορικού της Ιατρικής, στο Εργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής και Ιατρικής Ηθικής του Πανεπιστημίου Αθηνών όπου υπό την καθοδήγηση της καθηγήτριας Μαριάννας Καραμάνου, κρίσιμο ντοκουμέντο για τα ιστορικά δεδομένα της εποχής αποτελεί η επιστημονική μαρτυρία ενός ειδικού παθολόγου της εποχής.

Η ερευνητική μελέτη του Μιχαήλ Χ. Σαρακηνού

Πρόκειται για τον νεαρό γιατρό Μιχαήλ Χ. Σαρακηνό, επιμελητή της Α’ Παθολογικής Κλινικής του νοσοκομείου του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού (Ε.Ε.Σ.) στην Αθήνα, ο οποίος άλλωστε υπήρξε ο προσωπικός γιατρός της ηρωίδας της εποχής Λέλας Καραγιάννη. Η Ιστορία της Ιατρικής άλλωστε, σε καιρούς που ενίοτε παραγκωνίζεται ως και αυτή η ίδια η αναγκαιότητα διεκδίκησης καταβολής των γερμανικών κατοχικών αποζημιώσεων, έρχεται να αντιπαραβάλει μνήμες επιστημονικής αλήθειας, όπως αυτές προκύπτουν από τον έμπρακτο κοινωνικό ρόλο ενός κλινικού γιατρού της Κατοχής.

Την περίοδο εκείνη, βοήθησε ιδιαίτερα τη Λέλα Καραγιάννη καθ’ όλη τη διάρκεια της αγωνιστικής της δράσης στο πλαίσιο της υπ’ αυτής συσταθείσας αντιστασιακής Οργάνωσης Φυγαδεύσεων, Πληροφοριών και Δολιοφθορών «Μπουμπουλίνα»,ο αφοσιωμένος συνεργάτης και προσωπικός της γιατρός, ο Μιχάλης Χ. Σαρακηνός. Μάλιστα, το ιατρικό του δώμα (αρ. 301) στο Νοσοκομείο του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού διατίθετο στη Λ. Καραγιάννη που το είχε μετατρέψει σε μυστικό της στρατηγείο κρύβοντας απόρρητα έγγραφα ανάμεσα στα διπλά σκούρα χαρτιά της συσκότισης των παραθύρων και κάνοντας χρήση του ιδιαιτέρου τηλεφώνου του γιατρού. Ο δε Μ. Σαρακηνός την εσύστηνε ως την… αδελφή του στο Νοσοκομείο, προς δικαιολόγηση της χρησιμοποίησης του προσωπικού του γραφείου.

Η προκείμενη ερευνητική του μελέτη υπεβλήθη στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών ως «Διατριβή επί Διδακτορία» τον Απρίλιο 1942, της καμπύλης της επισιτιστικής κρίσης ευρισκομένης στην αρχική αποκλιμάκωση, αμέσως μετά το απώτατο μέγιστο σημείο της.

Πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες δηλωτικές των επιπτώσεων του Μεγάλου Λιμού στην Αθήνα αναδύονται μέσα από την έρευνα αυτή.

Κατ’ αρχάς, προκρίνεται επιστημολογικά ο ιατρικός όρος «Λιμός», έναντι του προταθέντος υπό του καθηγητή Παθολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και διευθυντή της Παθολογικής Κλινικής του Γενικού Κρατικού Αθηνών Μιχαήλ Πετζετάκη όρου «Τροφοπενία».

Ο Σαρακηνός εξηγεί πως τα προβλήματα υποθρεψίας άρχισαν να εμφανίζονται τον Αύγουστο 1941. Η αθρόα εισροή υποσιτισμένων Αθηναίων στην Παθολογική Κλινική του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού ξεκινά από τον Οκτώβριο ’41 – «τούτο διότι απητήθη δίμηνον διάστημα, ίνα οι υπόσιτοι καταστώσιν ασθενείς μέχρι σημείου, ώστε να επιβάλεται η εις το Νοσοκομείον είσοδος αυτών».

Οι εισαγωγές στα νοσοκομεία και η συμπτωματολογία

Αποκαλύπτει δε ότι: «Εντός ολίγων μηνών τα πλείστα των εις τα Νοσοκομεία υπό συνήθεις συνθήκας παρατηρουμένων νοσημάτων εξηφανίσθησαν και αντικατεστάθησαν υπό των εκδηλώσεων της πείνης, αίτινες από του Νοεμβρίου και ύστερον προσλαμβάνουν επιδημικόν χαρακτήρα, ως να επρόκειτο περί λοιμώδους νοσήματος».

Πιο συγκεκριμένα, από την 1η Οκτωβρίου 1941 έως και την 28η Μαρτίου 1942, ο Σαρακηνός καταγράφει 389 εισαχθέντες ασθενείς (όλων των ηλικιών) φέροντες ποικίλες εκδηλώσεις υποσιτισμού.

«Εκ τούτων εξήλθον ιαθέντες 68, εβελτιώθησαν 153 και απέθανον 69, οι υπόλοιποι νοσηλεύονται (σ.σ.: κατά την 28η Μαρτίου 1942, οπότε και ολοκληρώνει την καταγραφή του)».

Ποια η συμπτωματολογία; Παραπέμπουμε στη διατριβή της εποχής:

«Ταχεία κόπωσις κατά την βάδισιν»,

«Ζάλη ή ίλιγγος, μετά ή άνευ βόμβων των ώτων, σκοτοδίνη με τάσιν προς απώλειαν των αισθήσεων, κυρίως επ’ ευκαιρία βαδίσεως»,

«Συχνουρία και νυκτερινή πολυουρία», «Κρυαισθησία, ήτοι δεν δύνανται να θερμανθούν καίτοι σκεπάζονται ή ενδύονται υπερμέτρως»,

«Ελάττωσις ή αναστολή της εμμήνου ρήσεως επί των γυναικών»,

«Ελάττωσις της εκκρίσεως του γάλακτος επί των θηλαζουσών»…

Τονίζονται ακόμη στο κείμενό του οι νευρικές εκδηλώσεις του υποσιτισμού: διανοητική σύγχυση (ως επί πελλάγρας), πολυνευρίτιδες, απώλεια οπτικής οξύτητας, ελαττωμένα οστεοτονόντια αντανακλαστικά κ.ά.

 «Από 5 μηνών άπαξ μόνον έφαγε κρέας και ωά»

Και μια πιο γλαφυρή παρατήρηση :

«Πάντες διατηρούν την αίσθησιν της πείνης, την οποίαν και περιγράφουν ως «λιγούραν»»…

Ποια η όψη των ασθενών; Επισκοπεί ο δρ Σαρακηνός, και σημειώνει: «Η έκφρασις του προσώπου είναι χαρακτηριστική· το βλέμμα ανήσυχον, ικετευτικόν, απλανές»…

Γράφει δε για τον πρώτο από αριστερά ασθενή της 1ης κλινικής φωτογραφίας: «Από 5 μηνών άπαξ μόνον έφαγε κρέας και ωά, από 3 μηνών εστερήθη ελαίου και βουτύρου. Διατρέφεται μόνον με χορταρικά, ολίγα όσπρια και ολίγον άρτον»…

Αν αναρωτιέστε για την έκβαση της νόσου των εικονιζομένων:

«Εξελέξαμεν κατά προτίμησιν τα περιστατικά εκείνα, εις τα οποία υπάρχει ο νεκροτομικός έλεγχος, εις τρόπον ώστε να αποκλείεται η επέμβασις πάσης άλλης αιτιολογίας, εκτός του υποσιτισμού, εν τη παραγωγή των εν ζωή παρατηρηθέντων φαινομένων».

«Η σκυλοφαγία είναι τώρα στην ημερήσια διάταξη»

Η πείνα έπληξε και επωνύμους της εποχής. Μεταξύ αυτών, ο Κωστής Παλαμάς που πέθανε άλλωστε έναν χρόνο μετά τον υποσιτισμό του, τον Φλεβάρη του 1943, έχοντας εξάλλου υποστεί σοβαρές βλάβες στην υγεία του από την περίοδο εκείνη.

Ο διπλωμάτης, δημοτικιστής Χριστόφορος Ι. Χρηστίδης (1899-1982), που διετέλεσε νομικός σύμβουλος στην Ελλάδα του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού κατά την Κατοχή, παραθέτει στο Ημερολόγιό του μαρτυρίες που αφορούν τον ποιητή Κωστή Παλαμά (1859-1943), όσο και τον πολυμαθή πρωτεργάτη του δημοτικισμού (φυσικομαθηματικό, χημικό και γεωπόνο) Ελισαίο Γιαννίδη (σ.σ.: Σταμάτιο Σταματιάδη) που έζησε από το 1865 έως το 1942.

Πριν τις δούμε, αξίζει να σταθούμε στα εξής αποσπάσματα από τα απομνημονεύματά του: «Τα στομάχια και τα έντερά μας λειτουργούν με τρόπο που να μην τα νιώθουμε αλλιώς παρά με την πείνα μας. Ποτέ δεν υποφέραμε λιγότερο παρ’ όσο τώρα (σ.σ.: από έλκος και δυσπεψία)».

«…το ψωμί μας είναι σχεδόν αποκλειστικά από καλαμπόκι και λούπινα. Μόλις κρυώσει γίνεται σκληρό και θρει σαν αμμοκονίαμα κακής ποιότητας».

«…η σκυλοφαγία είναι τώρα στην ημερήσια διάταξη, αφού η σειρά της αλογοφαγίας πέρασε – ελλείψει αλόγων».

«Εμαθα από πηγή Σικελιανού πως η Ναυσικά Παλαμά (σ.σ.: κόρη του ποιητή) πήγε να παρακαλέσει τον Λογοθετόπουλο, υπουργό της Παιδείας, να διευκολυνθεί κάπως ο Παλαμάς για τον επισιτισμό του, γιατί είναι 82 ετών και δεν βρίσκει τα απαραίτητα είδη διατροφής».

Για τη νόσο του Ελ. Γιαννίδη: «…πέρασα από της Αμαριώτη για να την πάρω (σ.σ.: για επίσκεψη στον βαρέως νοσούντα δημοτικιστή), μου είπε να την περιμένω να ντυθεί. Κι ύστερα: «Περιμένετε μονάχα να του κόψω λίγους μενεξέδες». – «Μενεξέδες; Δεν του πάτε καλύτερα κανένα αυγό από τις κοτούλες σας;» (Αφότου αρχίσαμε να πεινούμε, οι κότες ονομάζονται πάντα κοτούλες). Δεν άκουσα τι μου απάντησε από την κήπο της. Πάντως, είχε δίκιο: Του Γιαννίδη τού χρειάζονταν πια οι μενεξέδες περισσότερο παρά το αυγό… Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης μου είπε: «Είναι φοβερό! Βρισκόμαστε σε τέτοια κατάσταση (σ.σ.: από την πείνα) που ούτε για τον θάνατο του Γιαννίδη δεν είμαστε σε θέση να πενθήσουμε!». Αλήθεια…».

Ο κ. Γιάννος Δημητριάδης είναι γιατρός, υποψήφιος διδάκτορας στο Εργαστήριο Ιστορίας της Ιατρικής και Ιατρικής Ηθικής του Πανεπιστημίου Αθηνών.