Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος: Πώς άναψε το φιτίλι της μεγάλης σύρραξης

 Κυριακή, 23 Ιουνίου, 2024

Γιάννης Θ. Διαμαντής

 

Ο Achille Beltrame απεικονίζει τη δολοφονία του διαδόχου της Αυστρίας, αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου και της συζύγου του Σοφίας.

Το ιστορικό πλαίσιο και όσα συνέβησαν την ημέρα της δολοφονίας του διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας, αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου, και της γυναίκας του Σοφίας.

Ήμερα έναρξης του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, του Μεγάλου Πολέμου, όπως τον αποκάλεσαν όσοι βίωσαν την εξέλιξή του μη γνωρίζοντας ότι θα ακολουθούσε σύντομα και ένας δεύτερος παγκόσμιου βεληνεκούς πόλεμος, είναι η 28η Ιουλίου του 1914.

Η αφορμή όμως δόθηκε έναν μήνα πριν, στις 28 Ιουνίου με τη δολοφονία του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου της Αυστρίας, διαδόχου του θρόνου της Αυστροουγγαρίας και της γυναίκας του Σοφίας, Δούκισσας του Χόενμπεργκ, στο Σαράγεβο.

Αυτήν την Κυριακή με «ΤΟ ΒΗΜΑ» οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες θα μπορούν να αποκτήσουν τον α’ τόμο του βιβλίου «Α΄Παγκόσμιος Πόλεμος – Στρατιωτική, διπλωματική, οικονομική και κοινωνική ιστορία. 1914-1918», του Νάιαλ Φέργκιουσον, στο οποίο εξετάζονται με μεγάλη ευρηματικότητα και παρατηρητικότητα όλες οι κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες του πολέμου σε πανευρωπαϊκό επίπεδο.

Πώς όμως φτάσαμε στη δολοφονία αυτή και εν συνεχεία στην έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου;

Όπως γράφει ο γάλλος ιστορικός Alain – Gerard Slama στο «ΒΗΜΑ» της 7ης Ιουλίου 1991, στις αρχές του 20ου αιώνα «ο αυτοκράτορας της Αυστροουγγαρίας ήθελε να αποφύγει, με κάθε θυσία, τη δημιουργία ενός νοτιοσλαβικού κράτους γύρω από το Βελιγράδι.

»Το 1908, προσήρτησε τη Βοσνία Ερζεγοβίνη, με αποτέλεσμα να διακοπούν οι σχέσεις του με τη Ρωσία.

»Ο δε ανιψιός και διάδοχος του αυτοκράτορα, ο αρχιδούξ Φραγκίσκος Φερδινάνδος, απέβλεπε σε μια ένωση των Σλάβων του Νότου αλλά χωρίς τη Σερβία».

O διάδοχος της Αυστρίας και η σύζυγός του αποχωρούν από το δημαρχείο του Σαράγεβο και επιβιβάζονται στο αυτοκίνητο λίγα μόλις λεπτά πριν τη δολοφονία τους

Οι νεαροί συνωμότες

Ο ιστορικός Δημήτρης Μιχαλόπουλος αφηγείται στο «ΒΗΜΑ» της 27ης Ιουνίου 1999 την ιστορία της δολοφονίας που άναψε το φιτίλι στην μπαρουταποθήκη της Ευρώπης των Αυτοκρατοριών και των ραγδαίων εθνολογικών ανακατατάξεων.

«Στις 27 Ιουνίου 1914, στις 3 το μεσημέρι, ομάδα νεαρών έκανε βόλτες στα περίξ του Σαράγεβου, πρωτεύουσας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. Καθώς περνούσαν από μία στοά, ένας από αυτούς έβγαλε πιστόλι, πυροβόλησε και ανέκραξε:

“Οταν αυτό βαράει, γιατρικό δεν χωράει”.

»Οι νεαροί ήταν συνωμότες και σκοπός της συνάντησής τους ήταν η διευθέτηση λεπτομερειών που αφορούσαν τη δολοφονία του αρχιδούκα Φραγκίσκου-Φερδινάνδου, διαδόχου της Αυστροουγγαρίας και γενικού επιθεωρητή του αυστροουγγρικού στρατού που την επομένη ήταν να επισκεφθεί την πόλη.

»Νεαροί; Μάλλον υπερβολική η έκφραση. Στην πραγματικότητα δεν ήταν παρά παιδιά. Στην ευρύτερη ομάδα ξεχώριζε ο Ντανίλο Ιλιτς, ο μόνος που είχε ουσιαστικώς ανδρωθεί: γιος μπαλωματή που ζούσε κάνοντας τον δάσκαλο, τον συγγραφέα, τον διορθωτή δοκιμίων κτλ., κτλ., ήταν ψηλόσωμος και εύκολα μπορούσε να επιβληθεί.

»Αλλος ήταν ο Τρίφκο Γκράμπεζ, 18 χρόνων, γιος παπά. Ο τρίτος, ο Νεντέλκο Καμπρίνοβιτς, ήταν και αυτός μόλις 19 χρόνων. Υπήρχαν στην ομάδα και δύο φοιτητές, ένας 17 και άλλος 18 χρόνων, καθώς και ένας Μουσουλμάνος, κάπως προχωρημένος αυτός στην ηλικία, γιος ξεπεσμένου γαιοκτήμονα. Ο μοιραίος άνθρωπος της ομάδας, ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ, δεν ήταν ούτε 20 χρόνων ακόμη: γιος χωρικού, ξεχώριζε με το γωνιώδες πρόσωπο και την αγωνιώδη έκφρασή του.

Ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ έξω από το δικαστήριο όπου δικάστηκε

Το ιστορικό πλαίσιο

»Τι ήθελαν; Λύση στο πρόβλημα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ειδικώς και λύτρωση του σερβικού λαού γενικότερα. Οι Σέρβοι πράγματι βαριά ένιωθαν ακόμη πάνω τους την εκεί απειλή μα και ταπείνωση της ξένης κυριαρχίας.

»Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη ήταν περιοχή όπου συμπυκνωνόταν και έπαιρνε διαστάσεις αυτόχρημα τραγικές ολόκληρο σχεδόν το πρόβλημα των Βαλκανίων. Εκεί είχαν καταφύγει κατά τον Μεσαίωνα οι Βογόμιλοι, που αντιστρατεύονταν τόσο τη χριστιανική Ορθοδοξία όσο και τον ρωμαιοκαθολικισμό.

»Οταν, λίγο μετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης, έφθασαν εκεί οι Οθωμανοί, αυτοί οι Βογόμιλοι, λόγω της απέχθειάς τους προς τους χριστιανούς, δέχθηκαν με καλή διάθεση τους εισβολείς και στη συνέχεια ασπάστηκαν εν πολλοίς το Ισλάμ.

»Ετσι επί αιώνες οι σέρβοι ορθόδοξοι καταπιέζονταν από τους μωαμεθανούς κυριάρχους, ώσπου το 1878, την επαύριον του Συνεδρίου του Βερολίνου, τη διοίκηση της όλης περιοχής ανέλαβε η Αυστροουγγαρία.

»Η Βιέννη συνέχισε να καταπιέζει ­εμμέσως βέβαια ­τους ορθοδόξους αλλά ευνοημένοι της νέας κατάστασης ήταν τώρα πια όχι τόσο οι Μουσουλμάνοι όσο οι ρωμαιοκαθολικοί. Η «επίσημη» τέλος προσάρτηση, το 1908, της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης στην αυτοκρατορία των Αψβούργων δημιούργησε πρόβλημα στην Ευρώπη: Μήπως θα ήταν δυνατόν οι σλαβικοί λαοί στις νότιες ζώνες της ηπείρου μας να υπαχθούν στη Βιέννη;

Ο ρόλος της δούκισσας Σοφίας

»Τούτο οπωσδήποτε ερχόταν σε σύγκρουση με τις προοπτικές της ­ μικρής ακόμη ­Σερβίας, η οποία φιλοδοξούσε να «συσπειρώσει» γύρω της τους εν λόγω σλαβικούς λαούς και να γίνει, στη Χερσόνησο του Αίμου, ό,τι η Ρωσία στην Ανατολική Ευρώπη.

»Στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη λοιπόν και στο Σαράγεβο ειδικότερα παιζόταν το πρελούδιο της μεγάλης αναμέτρησης και το πρόσωπο του αρχιδούκα-διαδόχου ραγδαία ερχόταν στο προσκήνιο. Λεπτομέρεια διόλου ασήμαντη, προσέδιδε ήδη στο δράμα διαστάσεις πελώριες: ο Φραγκίσκος-Φερδινάνδος συνοδευόταν στο ταξίδι του στο Σαράγεβο από τη γυναίκα του Σοφία. Αυτή ήταν Τσέχα, δηλαδή Σλάβα ­ και συνεπώς έντονα χρωματίζονταν οι φήμες που τον ήθελαν επίδοξο αναμορφωτή της αυτοκρατορίας.

»Λεγόταν πράγματι ότι, όταν ανέβαινε στον θρόνο, δίπλα στους Αυστριακούς και στους Ούγγρους θα έδινε «υπόσταση επίσημη» και στους Σλάβους. Το κράτος από δυαδικό θα γινόταν τριαδικό ­και η Σερβία θα βρισκόταν με κομμένες τις αλυτρωτικές προσδοκίες της, απομονωμένη και καθηλωμένη στη βαλκανική γωνιά της.

Ο αρχιδούκας Φραγκίσκος Φερδινάνδος της Αυστρίας

Η δολοφονία

»Ο Φραγκίσκος-Φερδινάνδος και η Σοφία έφθασαν στο Σαράγεβο με τρένο στις 28 Ιουνίου, λίγο πριν από τις 10 το πρωί. Ο αρχιδούκας επιθεώρησε αρχικώς τους στρατώνες που ήταν κοντά στον σιδηροδρομικό σταθμό· στη συνέχεια αυτός και η συνοδεία του μπήκαν σε ανοιχτά αυτοκίνητα και, μέσω λεωφόρου που είχε χαραχθεί παράλληλα με την κοίτη χειμάρρου που διασχίζει την πόλη, κατευθύνθηκαν στο δημαρχείο. Οι συνωμότες, βέβαια, είχαν μελετήσει τη διαδρομή και ένοπλοι τον περίμεναν σε διάφορα σημεία.

»Μεγάλη ήταν η ζέστη· η πομπή των αυτοκινήτων πήγαινε αργά. Ο πρώτος από τους ενόπλους, ο Μουσουλμάνος της παρέας, φοβήθηκε να χτυπήσει· κοντά του στεκόταν χωροφύλακας και έτσι προτίμησε να αφήσει το αυτοκίνητο να περάσει.

»Το ίδιο φοβήθηκε και ο δεύτερος συνωμότης που στεκόταν κοντά στον πρώτο. Ο τρίτος, όμως, ο Καμπρίνοβιτς, δεν δίστασε να ρίξει τη βόμβα που κρατούσε, αλλά δεν πέτυχε τον στόχο του: η βόμβα έπεσε στη διπλωμένη σκεπή του αυτοκινήτου του αρχιδούκα, κύλησε στον δρόμο και τελικώς έβλαψε μόνο το αυτοκίνητο που ερχόταν από πίσω.

Η Σοφία, Δούκισσα του Χόενμπεργκ, σύζυγος του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου της Αυστρίας

»Εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς την αναταραχή που επακολούθησε. Ο Καμπρίνοβιτς πιάστηκε σχεδόν αμέσως, αν και ανεπιτυχώς προσπάθησε να αυτοκτονήσει. Επιβάλλονταν αλλαγές στο πρόγραμμα της επίσκεψης, μα ο αρχιδούκας, προφανώς για να δείξει ψυχραιμία, επέμεινε να μη γίνουν παρά λίγες.

Τρίτη και φαρμακερή

»Γενικώς επακολούθησε σύγχυση ­ και έτσι το αυτοκίνητο του Φραγκίσκου-Φερδινάνδου κινήθηκε ξανά κατά μήκος του ποταμού και έφθασε κοντά στον Πρίντσιπ. Αυτός αποδείχθηκε ο “μοιραίος άνθρωπος”. Καθώς ο διάδοχος και η σύζυγός του περνούσαν από μπροστά σε απόσταση δύο περίπου μέτρων, έβγαλε το πιστόλι και έριξε δύο φορές: η μία σφαίρα χτύπησε τον Φραγκίσκο-Φερδινάνδο και η άλλη τη Σοφία.

»Καθώς έριχνε είχε την αντίδραση των παιδιών: είχε στρέψει το κεφάλι προς τα πίσω. Οπως και να είναι, πάντως, το πρελούδιο της Μεγάλης Σύρραξης ήταν πια γεγονός. Η όποια σχέση πράγματι των συνωμοτών με κύκλους του Βελιγραδίου και οι όποιες σχέσεις του Βελιγραδίου με την Αγία Πετρούπολη έμελλαν να αποτελέσουν το έναυσμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

»Τον Πρίντσιπ δεν τον εκτέλεσαν επειδή θεωρήθηκε ακόμη ανήλικος. Κλείστηκε όμως σε φυλακή, υπό συνθήκες σκληρότατες, και εκεί πέθανε, τον Απρίλιο του 1918, λίγο πριν από το τέλος του πολέμου που είχε προκαλέσει. Στον τοίχο του κελιού του βρέθηκε γραμμένος στίχος:

“Στη Βιέννη οι ίσκιοι μας θα πάνε/ στα παλάτια θα γυρνάνε κι οι βασιλιάδες θα έχουν τρόμο”. 

Πάντως σε προτομή του που στήθηκε αργότερα στο Σαράγεβο σκαλίστηκε κάτι απλούστερο:

“Αγαπήσαμε τον Λαό μας”.

Η έναρξη του πολέμου

Έναν μήνα αργότερα, στις 28 Ιουλίου 1914 η Αυστροουγγαρία κηρύσσει τον πόλεμο στη Σερβία. Ακολούθως, η Ρωσία κήρυξε επιστράτευση για να υποστηρίξει τη Σερβία, η Γερμανία κήρυξε πόλεμο κατά της Ρωσίας και της Γαλλίας και εισέβαλε στο Βέλγιο.

Στη συνέχεια η Βρετανία κήρυξε πόλεμο κατά της Γερμανίας και τελικά αναμείχθηκαν στη σύρραξη οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες καθώς και οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι χώρες της τότε Βρετανικής αυτοκρατορίας.

Όπως αναφέρει «ΤΟ ΒΗΜΑ» της 21ης Αυγούστου 1994:

«Στον πόλεμο αυτόν χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά τα αεροπλάνα (μεταφέροντας τον όλεθρο και στον άμαχο πληθυσμό), τα τανκς, καθώς και τα χημικά αέρια. Όταν έληξε το 1918, είχαν ήδη καταρρεύσει τέσσερις αυτοκρατορίες: της Γερμανίας, της Αυστρίας, της Ρωσίας και της Τουρκίας.

»Αλλά είχαν σκοτωθεί και περί τα οκτώ εκατομμύρια άτομα.

»Τελικά “o πόλεμος για να τελειώσουν όλοι οι πόλεμοι”, δεν επέτυχε αυτόν τον σκοπό που διεκήρυσσαν οι πρωταγωνιστές του, εφόσον είχαν τεθεί οι ρίζες για τη δεύτερη παγκόσμια σύρραξη του [20ου] αιώνα που ξέσπασε 20 χρόνια αργότερα».