«Οξαδελφός μου σκοτώθηκε μπροστά στα μάτια μου στο δάσος, δεν μπορούσε πλέον να εργαστεί…Ήταν 19 ετών όπως κι εγώ.». Η μαρτυρία του Δαυίδ Μπρούδο (1924-2012), Έλληνα Εβραίου από τη Θεσσαλονίκη μεγαλωμένου σε πολυμελή οικογένεια με άλλα δέκα αδέλφια, που εκτοπίστηκε στο ναζιστικό εργοτάξιο καταναγκαστικής εργασίας στην Καρυά της ορεινή Φθιώτιδας από όπου δραπέτευσε τον Μάιο (ή τον Ιούνιο) του 1943, είναι από τις λίγες μαρτυρίες που έχουν οι ιστορικοί στη διάθεσή τους για ένα άγνωστο κομμάτι της ναζιστικής κατοχής και του ολοκαυτώματος στην Ελλάδα, αυτό της καταναγκαστικής εργασίας των Ελλήνων Εβραίων.

Απέναντι σε αυτή την άγνοια, ορθώνει τώρα το ανάστημά της η ελληνογερμανική έκθεση με τίτλο «Καρυά 1943. Καταναγκαστική Εργασία και Ολοκαύτωμα«, η πρώτη έκθεση στη Γερμανία και την Ελλάδα, που είναι αφιερωμένη στο θέμα της καταναγκαστικής εργασίας των Ελλήνων Εβραίων κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής. Παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη (Πειραιώς 138) μέχρι τις 17 Φεβρουαρίου 2025 σε συνδυασμό με μια μικρότερη έκθεση στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδας, η οποία περιέχει εκθεσιακό υλικό, πληροφορίες για το πρόγραμμα, πολυμεσικό περιεχόμενο, αυθεντικά ευρήματα από το εργοτάξιο της Καρυάς και συνοδεύεται από εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολικές τάξεις και ομάδες επισκεπτών.

Παράλληλα η έκθεση, που τελεί υπό την αιγίδα της Υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη και της Γερμανίδας Υφυπουργού Πολιτισμού και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης Claudia Roth,  φιλοξενείται και στο Κέντρο Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας του Βερολίνου μέχρι τον Μάρτιο του 2025. Στην παρουσίαση της έκθεσης στους δημοσιογράφους παρευρέθηκαν επίσης η Ζανέτ Μπαττίνου, διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδας, η Κριστίν Γκλάουνινγκ, διευθύντρια του Κέντρου Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας και η συνεπιμελήτρια της έκθεσης, Άϊρις Χαξ.

Η ιστορία της Καρυάς και η ανακάλυψη του ερευνητή Αντρέα Ασσαέλ

Στην Καρυά Φθιώτιδας, την άνοιξη του 1943, οι Γερμανοί μετέφεραν εκατοντάδες Εβραίους άνδρες από την Θεσσαλονίκη για να κατασκευάσουν μια παρακαμπτήριο γραμμή στην κυρίως σιδηροδρομική αρτηρία Αθήνας-Θεσσαλονίκης, με σκοπό να εξυπηρετούνται καλύτερα τα τρένα της Βέρμαχτ.

Οι συνθήκες διαβίωσης και εργασίας ήταν απάνθρωπες, δεκάδες πέθαναν από τις κακουχίες ή δολοφονήθηκαν εν ψυχρώ από επιστάτες και φρουρούς. Ελάχιστοι κατόρθωσαν να δραπετεύσουν. Οι επιζώντες εκτοπίστηκαν τον Αύγουστο του 1943 στο Άουσβιτς, όπου οι περισσότεροι δολοφονήθηκαν.

Eβραίοι καταναγκαστικοί εργάτες κατά τη διάρκεια εργασιών στην Καρυά. Jewish forced labourers during work in Karya

Η έκθεση που επικεντρώνεται στο εργοτάξιο καταναγκαστικής εργασίας της Καρυάς είναι σημαντική για πολλούς λόγους. Πέρα από το ότι την χρειαζόμαστε στο γενικότερο πλαίσιο καταπολέμησης του αντισημιτισμού, είναι και απαραίτητη για να αναλάβουμε τις ευθύνες μας απέναντι στα κομμάτια της μεταπολεμικής ιστορίας που το ελληνικό κράτος απέφυγε να αντιμετωπίσει και να διαφυλάξει ως οργανικά μέρη της πολιτισμικής του ταυτότητας. «Ανοίγει μια συζήτηση γύρω από μία ξεχασμένη σελίδα τόσο του Ολοκαυτώματος των Ελλήνων Εβραίων της καταναγκαστικής εργασίας στην οποία αναγκάστηκαν να υπαχθούν δεκάδες χιλιάδες Έλληνες Εβραίοι και μη Εβραίοι, άνδρες και γυναίκες, όσο και μίας γενικότερα ξεχασμένης σελίδας της τοπικής και εθνικής μας ιστορίας.» σημείωσε ο ιστορικός Ιάσονας Χανδρινός, συνεπιμελητής της έκθεσης, στην παρουσίαση.

Χάρη στην τύχη και κυρίως στην επιμονή του συλλέκτη Αντρέα Ασσαέλ, ο οποίος ανακάλυψε το 2002 σε ένα παντοπωλείο στο Μόναχο τη φωτογραφική συλλογή ενός Γερμανού πολιτικού μηχανικού, που υπηρέτησε στην Ελλάδα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, έχουμε τη δυνατότητα να αρχίσει να γράφεται αυτή η λησμονημένη ιστορική σελίδα.

«Ο πατέρας μου Φρέντι Ασσαέλ ήταν ισραηλίτης που επέζησε με έναν τρόπο όπως η Άννα Φρανκ με ευτυχές τέλος. Η μητέρα μου είναι χριστιανή από την Κωνσταντινούπολη.» Αντρέας Ασσαέλ

Ο Αντρέας Ασσαέλ μας διηγήθηκε τα (πολλά) βήματα που οδήγησαν στην έκθεση: «Ο πατέρας μου Φρέντι Ασσαέλ ήταν ισραηλίτης που επέζησε με έναν τρόπο όπως η Άννα Φρανκ με ευτυχές τέλος. Η μητέρα μου είναι χριστιανή από την Κωνσταντινούπολη. Μεγαλώνοντας και ακούγοντας τις φριχτές ιστορίες από συγγενείς του πατέρα μου, διότι οι Ασσαέλ έχασαν 43 άτομα (σ.σ. στο Ολοκαύτωμα), είχα μεγάλη τάση να μελετάω την ιστορία και να διαβάζω ιστορικά βιβλία.

Όταν πήγα 18 χρονών στο Μόναχο για σπουδές είχα την ευκαιρία να ζήσω την χρυσή εποχή της Γερμανίας. Από τα πράγματα που πετούσαν από τις σοφίτες τους οι Γερμανοί μπόρεσα να σώσω πολύ υλικό που αφορούσε την Ελλάδα, από τον Όθωνα μέχρι τη γερμανική κατοχή.

Μια μέρα το 2002 ήμουν σε ένα παλαιοπωλείο και ανακάλυψα ένα ντοσιέ χοντρό με όλες τις εργασίες της οργάνωσης Todt (σ.σ. οργάνωση στη Ναζιστική Γερμανία, που συγκρότησε ο Φριτς Τοτ, Υπουργός Κατασκευών) στα Βαλκάνια. Άπειρες μικρές φωτογραφίες πεντακάθαρες, οι οποίες ήταν από τα αρνητικά της φωτογραφικής μηχανής Laika. Ξαφνικά το μάτι μου σκαλώνει σε μια φωτογραφία που ήταν ένας άνθρωπος με αστέρι στο στήθος. Είδα ότι απεικονίζονταν άνθρωποι που περπατούσαν κατά μήκους σιδηροδρομικής γραμμής με Γερμανό στρατιώτη να τους φυλάει και πάνω έγραφε «Καρυά Εργασίες Σιδηροδρομικές».

Για την Καρυά μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν υπήρχε τίποτα γραμμένο εκτός από μισή σελίδα στο βιβλίο In Memoriam και ήξερα ότι επρόκειτο για το χειρότερο ναζιστικό στρατόπεδο στην Ελλάδα. Κι έτσι αγόρασα μόνο τις φωτογραφίες της Ελλάδος. Πήρα το άλμπουμ και αποφάσισα να το βάλω μπρος μετά από δύο χρόνια για να μην χάσω τους μάρτυρες. Ψάχνοντας βρήκα στη Θεσσαλονίκη τρεις μάρτυρες…»

Ο Αντρέας Ασσαέλ στην προσπάθειά του να κάνει γνωστές αυτές τις φωτογραφίες συνάντησε αδιαφορία από φορείς και εκδότες. Ασχολήθηκε όμως επί 20 χρόνια.

Σήμερα η έκθεση είναι καρπός της έρευνας και συνεργασίας του Κέντρου Τεκμηρίωσης Ναζιστικής Καταναγκαστικής Εργασίας, του Ιδρύματος Μνήμης Δολοφονημένων Εβραίων της Ευρώπης και του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδας. Συμμετέχουν επιστημονικά το Πανεπιστήμιο του Οσναμπρούκ και το ΑΠΘ. Την συνεργασία εκ μέρους του Μουσείου Μπενάκη συντόνισε ο Κωνσταντίνος Παπαχρήστου.

Φωτογραφικά ντοκουμέντα και μαθήματα ιστορίας

Τα φωτογραφικά ντοκουμέντα του πολιτικού μηχανικού Χανς Ρέσλερ που αγόρασε ο κ. Ασσαέλ, περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων 80 περίπου φωτογραφίες από το εργοτάξιο της Καρυάς.

Η καινοτόμος και συμμετοχική έκθεση προσφέρει το ιστορικό πλαίσιο της Κατοχής, του Ολοκαυτώματος, αλλά και της δύσκολης μεταπολεμικής περιόδου, με επίκεντρο την ιστορία του εργοταξίου καταναγκαστικής εργασίας. Οκτώ βιογραφίες θυμάτων και επιζώντων ενέχουν κεντρικό σημείο στην έκθεση.

Το παλιό εργοτάξιο και ο σταθμός της Καρυάς, ο οποίος σήμερα είναι παροπλισμένος και εγκαταλελειμμένος, καθίστανται προσβάσιμα μέσα από τρισδιάστατα τοπογραφικά μοντέλα τα οποία θα προβάλλονται μέσα από έναν σταθμό πολυμέσων. Στον ίδιο σταθμό ο επισκέπτης έχει τη δυνατότητα να ξεφυλλίσει ψηφιακά το άλμπουμ των φωτογραφιών. Η έκθεση προσφέρει διαδραστικά στοιχεία στο πληροφοριακό κομμάτι μέσω κωδικών QR και παρουσιάζεται στα ελληνικά, γερμανικά και αγγλικά. Στην ιστοσελίδα karya1943.eu υπάρχει και εκπαιδευτικό υλικό.

Ο σχεδιασμός της έκθεσης είναι τέτοιος ώστε να δίνει την εντύπωση του βραχώδους τοπίου που αναγκάστηκαν να σκάψουν υπό το βλέμμα των ναζί βασανιστών τους οι Έλληνες Εβραίοι. Το φωτογραφικό άλμπουμ είναι στο επίκεντρο και οι επισκέπτες μπορούν να το ξεφυλλίσουν. Το graphic novel που απευθύνεται στις νεότερες ηλικίες απεικονίζει την ανακάλυψη της φωτογραφικής συλλογής και την έρευνα του Αντρέα Ασσαέλ. Η έκθεση φιλοδοξεί εξάλλου να συνομιλήσει με τους νέους με σύγχρονες μεθόδους προσέγγισης προκειμένου να αναδείξει την βαριά κληρονομιά του Πολέμου και της Κατοχής σε Ελλάδα και Γερμανία.

Εβραίοι καταναγκαστικοί εργάτες κατά τη διάρκεια εργασιών στην Καρυά. Jewish forced labourers during work in Karya

Οι επισκέπτες μπορούν να κινηθούν ελεύθερα στον χώρο για να μάθουν τι συνέβη στην Καρυά το 1943: τι ήταν το εργοτάξιο, πότε έφτασαν εκεί οι Ελληνες Εβραίοι, ποια ήταν η κατασκευαστική εταιρεία και η θυγατρική της που είχε στείλει ο Χίτλερ στην Ελλάδα, τι φριχτές συνθήκες διαβίωσης αλλά και θανάτου επικρατούσαν, ποιες  δραπετεύσεις είναι γνωστές – μέχρι και την διάλυση του εργοταξίου και την τραγωδία της μεταφοράς των εργατών στο Αουσβιτς μέσω Θεσσαλονίκης.

Η οπτική του δράστη στις φωτογραφίες

Στο λιτό σχήμα της έκθεσης θα δείτε με κάθε λεπτομέρεια τις ιστορικές φωτογραφίες του Γερμανού στρατοπεδάρχη και υπεύθυνου του εργοταξίου, Γιόζεφ Λαντμάιερ και του πολιτικού μηχανικού, Χανς Ρέσλερ, υπεύθυνου του έργου και θα διαβάσετε τις μαρτυρίες και τις βιογραφίες των θυμάτων και των επιζώντων. Θα δείτε ακόμα το εργοτάξιο όπως ήταν το 1943 και όπως είναι το ίδιο μέρος στην Καρυά σήμερα, ποια ίχνη του είναι ακόμα ορατά, την περιβόητη τομή στον βράχο που εμπνέει και το design της έκθεσης.

Επισημαίνουμε ότι ο σιδηροδρομικός σταθμός στην Καρυά δεν λειτουργεί πια, ενώ η σιδηροδρομική γραμμή λειτουργούσε κανονικά μέχρι το 2019. Οι Έλληνες Εβραίοι κατασκεύασαν την παρακαμπτήριο γραμμή, που χρησιμοποιήθηκε τότε.

Από το συγκεκριμένο στρατόπεδο δεν σώθηκε καμία λίστα ονομάτων, καμία διαταγή που να αφορά τους εργάτες ή να αφορά τους στρατιώτες της Καρυάς (πιθανόν να μην υπήρχε τέτοιο αρχείο), ενώ δεν υπάρχουν στοιχεία ούτε στο αρχείο ελληνικών σιδηροδρόμων, εκτός του ότι ο σταθμός λειτουργούσε το 1943 και οι επιβάτες των τρένων μπορούσαν να δουν και το εργοτάξιο και τους Έλληνες Εβραίους αιχμαλώτους των ναζί. Ο αριθμός των Ελλήνων Εβραίων στην Καρυά παραμένει ανεξακρίβωτος (κάποιοι κάνουν λόγο για 300 άτομα άλλοι για 500). Άγνωστoς είναι και ο αριθμός των Εβραίων που δολοφονήθηκαν στο σημείο, όπως και εκείνων που δολοφονήθηκαν στο Άουσβιτς όπου εκτοπίστηκαν στη συνέχεια.

Στην περιήγηση στην έκθεση, σύμφωνα με τον επιμελητή Ιάσονα Χανδρινό, είναι σημαντικό να συμπληρώσουμε και να εξουδετερώσουμε την οπτική του δράστη που αποτυπώνεται στις φωτογραφίες και σκοπεύει να αναδείξει την ποιότητα του έργου που είχε αναλάβει. Όταν έφυγαν οι ’Έλληνες Εβραίοι για το Άουσβιτς το έργο δεν είχε τελειώσει αλλά το συνέχισαν οι χριστιανοί χωρικοί (το έλεγαν «αγγαρεία»).

Το εργοτάξιο καταναγκαστικής εργασίας στην Καρυά είναι το χειρότερο της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, «κολαστήριο» πραγματικό, στο οποίο εκτοπίστηκαν αποκλειστικά Έλληνες Εβραίοι (Εβραίοι βρέθηκαν και στα εργοτάξια καταναγκαστικής εργασίας στο Λιανοκλάδι και τη Θήβα, όπου υπήρχαν κι άλλες κατηγορίες καταναγκαστικών εργατών).  Το σημείο μαρτυρίου τους παραμένει σήμερα «βουβό» και «τυφλό», χωρίς καμία πινακίδα μνήμης.

Ο Δαυίδ Μπρούδο, τη μαρτυρία του οποίου χρησιμοποιήσαμε στην αρχή του κειμένου, δραπέτευσε από την Καρυά σε ένα τρένο με τον φίλο του Ροβέρτο Μιτράνη και εντάχθηκε σε αντάρτικη μονάδα του ΕΛΑΣ. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου το 1946, καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά δεν εκτελέστηκε. Η Ελλάδα του αφαίρεσε την υπηκοότητά του το 1955 και τον απέλασε στο Ισραήλ. Από τη 13μελη οικογένεια των Μπρούδο που έζησε στον εβραϊκό εργατικό συνοικισμό «151» στη Θεσσαλονίκη, μόνο ο Δαυίδ και τα αδέλφια του Μιχαήλ και Σαμουήλ επέζησαν.

INFO «Καρυά 1943. Καταναγκαστική Εργασία και Ολοκαύτωμα.» Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138. Διάρκεια: 17/10/2024 – 16/02/2025

ΤΟ ΒΗΜΑ